طی دهه اخیر نوع جدیدی از اجراهای صحنه‌ای که اغلب با عنوان تئاتر فراگیر، «immersive theatre» یا «۳۶۰ درجه» شناخته می‌شوند، از لایه‌های هنری حاشیه‌ای به محصولی فرهنگی-تجاری تبدیل شده است. در این مدل‌ها تماشاگر دیگر روی صندلی ثابت روبه‌روی صحنه نمی‌نشیند؛ بلکه در میان صحنه قرار می‌گیرد یا میان فضاها حرکت می‌کند، با بازیگران روبرو می‌شود و گاه انتخاب‌های مستقیم روی تجربه نمایشی‌اش دارد. تجربه‌ای نزدیک به بازی زنده و گردش همزمان در موزه. این گرایش اکنون رو به گسترش گذاشته است.
پیدایش و گونه‌ها
ریشه‌های تئاتر فراگیر را می‌توان تا نظریات آنتونان آرتو و تجربه‌های آوانگارد قرن بیستم دنبال کرد، اما گونه تجاری و پُردیدِ فعلی بیشتر محصول ترکیب تکنولوژی تصویری (پروژکشن ۳۶۰ درجه، پرده‌های گردان، واقعیت مجازی/افزوده) با فرم‌های بدنی و اجراست. برخی اجراها کاملاً «مکانی» یا اجراهایی که مخاطب را آزاد می‌گذارند در میان اتاق‌ها جابجا شود و برخی دیگر نمایش‌های چندرسانه‌ای‌اند که کل سالن دور تا دور با تصویر و صدا پوشش داده می‌شود. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که تولید محتوای ۳۶۰ درجه (ویدیوی ۳۶۰ درجه) نیازمند طراحی تجربه مخاطب، سناریونویسی تعاملی و مهندسی فنی ویژه‌ای است که با تئاتر سنتی متفاوت است.
نمونه‌های معروف و جغرافیای پراکندگی
نمونه کلاسیک و شناخته‌شده «تئاتر فراگیر» گروه پونچدراک (Punchdrunk) است. شرکتی بریتانیایی که با اثر مشهور «Sleep No More» در لندن و سپس نیویورک توانست قالبی را جا بیندازد که مخاطب در ساختمان‌های چندطبقه حرکت می‌کند و روایت مکبث را از میان صحنه‌های غرق در جزئیات تجربه می‌کند. اجرای «Sleep No More» به‌عنوان نمونه‌ای که مخاطب را در مرکز تجربه قرار می‌دهد، نقش تعیین‌کننده‌ای در شناخته‌شدن این سبک داشته است.
در کنار اجراهای بدیع، بازار «تجربه‌های هنری فراگیر نیز رشد داشته است:. مجموعه‌نمایش‌های دیجیتالی مانند «Immersive Van Gogh» که از سال ۲۰۱۷ به‌صورت تور جهانی برگزار می‌شود، نمونه‌ای از تقابل هنر تجاری و گالری‌محور است که در آن تصاویر نقاشی‌ها روی دیوارها و کف و سقف پروژکت می‌شوند تا بازدیدکننده «درون» تابلو قرار گیرد. این گونه نمایش‌ها در شهرهایی مانند لندن، نیویورک، پاریس، توکیو، دبی و شهرهای مختلف آمریکا و اروپا برگزار شده‌اند.
از «قابل‌دسترس» تا «لاکچری»
یکی از ویژگی‌های بارز این بازار، گستره قیمتی فراوان است. در نمونه‌های تجاری بزرگ مانند «Immersive Van Gogh» قیمت‌ها بسته به شهر، نوع دسترسی و رده بلیت متغیر است. در برخی شهرهای آمریکا بلیت‌های پایه از حدود ۳۰ دلار آغاز می‌شوند و بسته‌های ویژه (VIP، پریمیوم، یا همراه با تجربه واقعیت مجازی) تا ۱۰۰ یا۱۱۰ دلار یا حتی بیشتر نیز فروخته می‌شوند. این قیمت‌ها معمولاً همراه با هزینه خدمات و مالیات افزایش می‌یابد و برای بخش قابل‌توجهی از خانوارها همچنان گران محسوب می‌شود.
در مقابل، اجراهای مستقل یا تجربه‌های محلی‌تر (به‌ویژه در اروپا و آمریکای لاتین) نرخ‌های پایین‌تری دارند یا سیستم قیمت‌گذاری درآمدپایه/پرداخت‌دلخواه را امتحان می‌کنند؛ اما وقتی تولید بزرگ و اجاره فضای گسترده، تجهیزات نور و صوت پیشرفته، و تیمِ چندده‌نفره فنی در میان باشد، هزینه‌ها به سرعت بالا می‌رود و عملاً تولید را به دست بازیگران بزرگ یا سرمایه‌گذاران خصوصی می‌سپارد.
اقتصاد تجربه و واکنش هنری
تبدیل اجراهای فراگیر به محصولی تجاری پرسش‌های مهمی را پیش کشیده است. آیا این تجربه‌ها هنر را دموکراتیزه می‌کنند یا صرفاً یک «کالای تجربه‌ای» با قیمت‌گذاری بالا عرضه می‌کنند؟ منتقدانِ نمایش‌های مبتنی بر پروژکشن بزرگ (مثل برخی اجرای «ون‌گوگ» و نمایش‌های مشابه) آن‌را به‌عنوان «شگردی پول‌ساز» نقد کرده‌اند که بیشتر برای عکس گرفتن و اشتراک شبکه‌های اجتماعی طراحی شده تا تعامل هنری عمیق. از سوی دیگر، مدافعان می‌گویند بودجه تولید چنین پروژه‌هایی امکان تجربه‌های گسترده و فناوری‌محور را برای مخاطبان فراهم می‌آورد. در واقع بازار تجربه بعد از دوران پاندمی رشد کرده و سرمایه‌گذاران رسانه‌ای و تفریحی به این حوزه ورود کرده‌اند.
مخاطب، دسترسی و آینده فنی
مخاطبان این نوع اجراها اغلب جوانان شهری و گردشگران فرهنگی هستند که حاضرند برای تجربه جدید هزینه کنند. با این حال، در بسیاری از شهرها ترکیب برنامه‌ریزی عمومی و حمایت نهادهای فرهنگی می‌تواند عرضه این نمایش‌ها را مقرون‌به‌صرفه‌تر کند. فناوری‌هایی مثل واقعیت افزوده (AR)، واقعیت مجازی (VR) و ویدئوی ۳۶۰ درجه در حال تبدیل تئاتر به تجربه‌ای میان‌رسانه‌ای‌اند که مرزهای «صحنه» و «تماشاگر» را محو می‌کند. اما این نیازمند سرمایه، نیروی فنی و تیم خلاق است. پژوهشگران حوزه نمایش دیجیتال بر لزوم توجه به طراحی تجربه مخاطب، دسترسی‌پذیری و اخلاقِ تعاملی تأکید می‌کنند.
فرصت‌ها و هشدارها
سالن‌ها و پروژه‌های ۳۶۰ درجه در حال تبدیل شدن به بخشی مهم از چشم‌انداز فرهنگیِ شهری در پایتخت‌های فرهنگی و بازارهای بزرگ گردشگری هستند. اما رشد سریعِ تجاری‌سازی این فرم، پرسش‌هایی درباره کیفیت هنری، دسترس‌پذیری اجتماعی و تأثیر روی نهادهای فرهنگی سنتی به‌وجود آورده است. برای کشورهای در حال توسعه یا بازارهای فرهنگی با منابع محدود، راه‌حل‌هایی مانند حمایت عمومی، همکاری با هنرمندان محلی و استفاده از نسخه‌های متناسب با بودجه، تضمین می کند که «تئاتر فراگیر» به تجربه‌ای جمعی و خلاق بدل شود نه صرفاً کالایی پرهزینه.
۵۹۲۴۴
